GAZNELİLER

GAZNELİLER
977 de Gazne merkez olmak üzere kurulmuş bir Türk devletidir.Kısa zamanda Harzen ve Horasan bölgeleri de dahil olmak üzere Hindistan'a kadar uzanan büyük bir imparatorluk haline gelmiştir.
Sultan I.Mesut 1040 yılında Selçuklulara yenilince Hindistan ve Afganistan dışındaki bütün topraklarını kaybetmiştir.Gazneli Devleti 1191 yılına kadar Selçuklulara bağlı olarak siyasi varlığını sürdürmüştür.
Gazneli sanatı (963-1186), İslâmiyet'ten sonraki Asya - Türk sanatının ikinci önemli dönemini oluşturur. Bu dönemin mimarisinde, taşın yaygın olarak kullanılışı ve taş süslemeler açısından, Anadolu Türk sanatı ile yoğun ilişkileri vardır. Gazneliler, konumları gereği, Hint kül türü ile İran arasında bir köprü vazifesini de görmüşlerdir.


YAPILAR

Camiler

Gazneli mimarisi, ağaç direkli ve ahşap düz çatısı ile, Anadolu'daki ağaç direkli camileri hatırlatan "Arus-ül Felek" camisi ile başlatılır. Hindistan'dan getirilen ağaç direkler üzerine çatı ile örtülü, kırmızı altın ve lâcivert taşının da kullanıldığı çok zengin süslemeleriyle gözleri kamaştıran bir yapı idi.
Bunun dışında Gazne'de başka camilerinde yapıldığına şüphe yoktur ancak bunların hiçbiri günümüze ulaşmamıştır.

Leşker-i Bazar Ulu Camii

Yapı Fransız arkeolog Schulumbreger tarafından 1951 yılında ortaya çıkartılmıştır.Cami enine gelişen bir plan şemasına sahiptir.Kıble duvarına paralel iki sahından oluşan caminin mihrab önünde sahınları dikine kesen kare mekan kubbeyle örtülüdür.Cami 86*10.50m ölçülerindedir.
İklim koşulları nedeniyle caminin avluya ve yanlara açık olduğu anlaşılmıştır.Üst örtünün nasıl bir yapı olduğu bilinmemektedir.Tuğlaların kalitesi ve örgü tekniği caminin 11.yy da yapılmış olabileceğini göstermektedir.Yapı bir defa harap olduktan sonra bazı elemanlar değiştirilmek suretiyle bir süre daha kullanılmış ancak ikinci defada tamamen tahrip edilmiştir.

Büyük Saray

1945 yılında Schulumbreger tarafından ortaya çıkartılmış bir yapı.Tarihçi Beyhaki Sultan 1.Mesut'un büyük bir mimari kabiliyete sahip olduğu sarayın planını kendisinin çizdiğini ve Abdül Melih adlı bir mimarın yardımıyla dört yılda tamamladığını belirtmektedir.
Saray Hilmend nehri kıyısında yer alan üç yapıdan en büyük ve en önemlisidir.Yapı,bir dirsek üzerindeki iki cepheden nehre bakmaktadır.
11.yy ın başından ve Sultan Mahmut zamanından kalan en eski saray budur.Önünde bir alay meydanı bulunan yapının büyük kısmı tuğla,temeller kerpiç,bazı önemli bölümleri ise tamamen tuğla ile inşaa edilmiştir.
Saray kuzey-güney yönünde 164m,doğu-batı yönünde92m,dış avlu ile uzunluğu ise 500m kadardır.
Cephenin ortasındaki derin kapıdan haç planlı bir mekana,buradan da sarayın dört eyvanlı avlusuna girilmektedir.
Böylece Karahanlı kervansaraylarında gördüğümüz dört eyvanlı avlu şeması,Gazneliler'de daha gelişmiş olarak karşımıza çıkmaktadır.
Hamam daireleri avluya karşı gizlenmiş olup,köşelerde yer almaktadır ve kendi içlerinde dört eyvanlı küçük avluları vardır.
Daha geniş ve yüksek olan kuzey eyvanından taht salonuna geçilir.
Taht salonu,süslemeleriyle oldukça önemlidir.Duvarların üst kısımları pişmiş tuğla hamurundan,geometrik bitkisel kompozisyonla süslenirken,alt kısımda ise fresk tekniğinde çok renkli duvar resimleri yer almaktadır.
Bu resimlerde birbiri ardına sıralanmış 44 asker görülür.Aslında bu askerlerin sayısı 70e ulaşmaktadır.Figürlerin üzerlerindeki kıyafetler Orta Asya Türkleri için karakteristik kıyafetlerdir.
Uygur fresklerinden tanınan bu tarz kıyafetlere Samerra da Türkleri canlandıran tasvirlerde de rastlanır.Bu fresklerde resmedilen askerlerin kimler oldukları Cüzcani'nin Tabakat-ı Nasiri adlı eserinde şu şekilde ifade edilmiştir;
"Gazneli Sultan Mahmut'un 4000 kişilik bir muhafız kıtası vardı.Merasimlerde tahtın iki tarafında ikişer bin kişi olarak sıralanırlardı.
Sağdakiler,dört sorguçlu kalpak ve altın yaldızlı gürz taşıyorlardı.Soldakiler iki sorguçlu kalpak ve gümüş yaldızlı gürz taşıyorlardı."
Fresklerdeki askerler Cüzcani'nin sözünü ettiği muhafız kıtasıdır.Omuzlarında dayalı silahlar ise gürz dür.Ancak bunların uçlarındaki topuzlar ve figürlerin başları büyük ölçüde tahrip edilmiştir.

Beyhaki de Sultan Mahmut ölünce elçilerin kabul edildiği bir merasimi anlatırken 4000 kişilik muhafız kıtasından söz eder.Bunların tahta doğru rütbelerine göre sıralandıklarını,rütbelerinin değişik kaftanlar,mücevherli altın veya gümüş kemerlerle belirtildiğini ifade etmiştir.

Kervansaraylar döneminin bir başka yapı türü;
Ribat-ı Mahi;

Gaznelilerin en önemli kervansaray yapısı olup TUS-SERAHS yolunda Gazneli Sultan Mahmut tarafından 1019-1020 yıllarında yaptırılan Ribat-ı mahi bazı kaynaklarda Ribat-ı Çahe adıyla da anılır.
70.68*71.92m ölçülerinde,kare planlı olan bu yapının ortasında büyükçe bir avlu yer almaktadır.Avluya dört yönde açılan eyvanlarla klasik dört eyvanlı şemanın Gazneli kervansaraylarında da görüldüğü anlaşılmaktadır.Avlu etrafında gelişen farklı ölçülerde mekanlarla plan kuruluşu tamamlanmaktadır.
Yapıda mekanların üst örtüsünde kubbe ve bonozun bir arada kullanıldığı görülmektedir.Eyvan-kubbe birleşiminin Büyük Selçuklular dan önce bu yapıda görülmesi önemli bir özelliktir.
Yapının dışında köşe ve ortalarda silindirik yada yarı silindirik payandalar(yapının sağlamlığını arttırıcı özellikte) görülmeketedir.

BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİ

Oğuzların kınık ayağına mensup,Dokok oğlu Selçuk ve torunları tarafından kurulan bir Türk devletidir.Merkazi Rey şehri olan Büyük Selçuklu Devleti kısa zamanda Mavera ün Nehr'den Ege denizi kıylarına kadar uzanan büyük bir imparatorluk haline gelmiştir.(İslam sanatının ikinci klasik dönemi)
Dönem mimarisi geçmişten farklı olarak(kervansaray,cami,mezar yapıları devam ediyor ancak bunun yanı sıra geçmişte göremediğimiz yeni bir yapı olan medreseler ortaya çıkıyor)karşımıza çıkmaktadır.
Bu dönemde medrese bir olgu.Büyük Selçukluların medrese mimarisine kattıkları en önemli özellik medreseyi bir kurum haline getirmeleridir.
Düzenli,sistemli bir eğitim verilen yapılar olan medreseler devlet desteği altında çalışıyor.Görevliler ve öğrenciler her yıl devletten yardım alıyorlar.Buralarda devlet kadrolarını oluşturacak memurlar yetiştiriliyordu.
Büyük Selçuklu mimarisinde çok önemli bir isim olan Nizamül Mülk Fars kökenli büyük bir siyasetçidir.Devlet yönetiminde çok yüksek noktalara kadar ulaşabilmiştir.Alparslan ve Melikşah'a vezirlik yapmıştır.
Devlet kadrolarının geliştirilmesinde medreseler önemliydi.Büyük Selçuklular döneminde "Nizamiye medreseleri" denilen ilk medreselerin kurulmasında önemli yeri olan bir kişidir.Yine Büyük Selçuklu mimarisine büyük katkıları olmuştur.
Büyük Selçuklu Devleti içerisinde Fars kökenliler son derece etkin bir konumdaydılar.Sarayda Farsça konuşulur,edebi eserler Farsça yazılırdı.

CAMİLER

Merkeze uzak yerlerde inşaa edilmiş camiler genelde kerpiç ile inşaa edilmiş olduklarından günümüze kadar ulaşamamış ancak merkez ve merkeze yakın yapılar,devletin prestij yapıları oldukları için tuğla ile inşaa edilmiş ve bu yapıların büyük çoğunluğu günümüze kadar ulaşmıştır.
Yapılar genel olarak iki ayrı plan şemasında inşaa edilmiş;
*Tek kubbeli (köşk tipi) camiler;
Kare planlı,tek kubbeli,yana ve öne açılabilen yapıya sahip.Bunun sebebi sonradan bu duvarların yıkılmasına gerek kalmadan yapıyı genişletmek.Kemerli açıklıklar sayesinde de iki yapı arasında geçiş sağlanmaktadır.
*Çok destekli,çok bölümlü ulu camiler;

İspahan Mescid-i Cuması;
mescid-i cuma:Cuma namazının kılınabildiği yapı.
Çok destekli,çok bölümlü ulu cami türüdür.İran'da bu gün ayakta kalabilen camilerin en eskilerinden olup burada daha önceden var olan avlulu tipte bir Abbasi camisinin yerine yapılmıştır.Halen büyük bir kompozisyon içeren bu önemli eserin tamamı Selçuklulara ait olmayıp sonradan yapılan ilavelerle bu günki şeklini almıştır.
Bu kompozisyon içerisinde Selçulklulara ait kısımlar;Melikşah kubbesi,Terken hatun kubbesi,(kümbed-i haki) ve Hicri515,miladi 1121-1122tarihli kapıdır.
Melikşah kubbesi ve Terken Hatun kubbesi aynı aks üzerinde olup,aralarında 125m kadar mesafe vardır.İlk inşaa edildiği dönemde avlulu bir cami olarak tasarlandığı anlaşılan yapı,bütün Selçuklu camilerinde olduğu gibi mihrab önü kubbeli bir yapıdır.
Melikşah kubbesi,hükümdarın emriyle vezir Nizamül Mülk tarafından Sultan Melikşah adına yaptırılmıştır.Çapı;15.20m olan kubbenin örttüğü alanda sadece mihrab duvarı bütünlük arz eder.Diğer üç duvar, ön ve yanlara geçişi sağlayacak şekilde kemerli açıklıklarla parçalanmıştır.
kümbed;Aslı gümbet(kubbe) olan Fasça kökenli bir kelime olup,mimaride fonksiyonel bir mezar yapısıdır.
İspahan Mescid-i Cuma sındaki ikinci Selçuk kubbesi Terken Hatun kubbesidir.10m lik çapı ile Melikşah kubbesinden daha küçük olan bu kubbe 20m yüksekliğinde olup Nizamül Mülk'ün ölümünden sonra yerine geçen Tacül Mülk tarafından,Terken Hatun adına yaptırılmıştır.
Pope,bu yapının içerisinde gotik mimari ile paralel uygulamaların varlığına işaret etmiştir ki gerçekten de yapılan ayrıntılı ölçümler unsurların altın orana uygunluğunu ortaya koymaktadır.
Zevare Mescid-i Cuması
Ardistan Mescid-i Cuması
Büyük Selçuklu Devleti'nin ulucami plan şemasına sahip camilerdir.

TEK KUBBELİ CAMİLER

Gülpayegen Camii;
1105-1118 yıllarında yapıldığı sanılıyor.

Barsiyan Mescidi;
İsfahan'ın 15km kadar doğusundaki Barsiyan'da minare ve harim kısmı farklı zamanlarda yapılmış bir Selçuklu yapısıdır.Yapıya sonradan eklemeler olmuşsa da bu ilave kısımlar günümüze ulaşmamıştır.Barsiyan Mescidi İran'daki tek kubbeli Selçuklu yapılarının plan kuruluşları hakkında fikir edinilebilmesi açısından önemli bir örnektir.Minare çapı altta;5.75m,tepede;4.2 m olup,yüksekliği;34.50m dir.
Minare mihrap duvarına bitişik olup,giriş için duvar içinden yol açılmıştır.Tuğladan yapılmış olan mescidin dışı,iç mekana oranla bir hayli sadedir.İçteki süsleme zenginliğinde tuğlanın yanı sıra alçınında önemli bir yeri vardır.Yapı kubbe ile örtülmüştür.

Mezar Mimarisi
Kümbet özelliği taşıyan türbelerin yanı sıra ,türbe özelliği taşıyan kümbetler görüyoruz.
Büyük Selçuklular'da mezar yapılarına kültürel etkileşim nedeniyle kümbet denmekte.

Karaağa veya Harrekon kümbetleri;
Kazvin ile Hemedon arasındaki Harrekan bölgesinde yer alan bu iki kümbet,birbirinden 29m uzaklıkta yapılmıştır.
Tümüyle tuğladan inşaa edilmş bu yapılardan ilki;1068,diğeri ise;1093 tarihlidir.
Kubbeli olmalarına rağmen kumbet olarak anılan bu yapılar,sekizgen planlıdırlar.Kubbeler çift katlı olup,13m yüksekliğinde,11m çapındadır.Yapıların her ikisinde de sekizgenin köşeleri silindirik çıkıntılar halinde dışa taşmıştır.Çıkıntılardan iki tanesinin içinde merdiven bulunmaktadır.Her iki yapının dış cepheleri son derece zengin tuğla süslemelerle bezenmiştir.

Mevr Sultan Sencer Türbesi:
Büyük Selçuklu hükümdarlarının sonuncusu olan Sultan Sencer adına yapılan bu türbe 1157 tarihli olup,Selçuklu türbe mimarisinin o zamana kadar gerçekleştirdiği tüm gelişme ve yenilikleri bünyesinde toplamaktadır.Dünya mimarisinin sayılı anıtları arasında yer alan türbe 17m çapındaki kubbesi ile o zamana kadar erişilmemiş bir ölçüye varmıştır.
Türbe aslında daha önceki Selçuklu türbeleri gibi çift kubbeli idi.Şimdi yıkılmış olan dış kubbe;1217-1219 yılları arasında burada bulunan yakuta göre firuze rengi ile daha kilometrelerce uzaktan göze çarpıyordu. 27*27m lik kare mekanı saran 6 m gibi inanılmaz kalınlıktaki duvarlarüzerine oturan tromblu kubbe içten yıldız biçminde kaburgalara örülerek zenginleştirilmiştir.
Kare bloğun kubbe ile birlikte yerden yüksekliği bu gün bile 36m yi bulmaktadır.Bir geniş dilimli,bir dar,sivri kemerli galeri düzenlemesi,köşelerde geometrik tuğla süslemeli gayelerle kubbeye geçişi hazırlamaktadır.Yapının mimarı;Muhammed bin Afsız el-Serahsi dir.

Kervansaraylar
Çoğunlukla ipek yolu ve Bağdat yolu üzerinde kurulmuşlar.Anadolu'da kuzeyden doğuya,doğudan batıya doğrultuda yer alıyorlar.Büyük Selçuklu Devleti'nin en önemli kervansaray yapısı;

Ribat-ı Şerif Kervansarayı;
Nişabur ve nevr arasında inşaa edilmiştir.İnşaa terihini veren bir kitabesi bulunmamakla beraber,tarihi bilgi ve üslup özelliklerine bakılarak1114-15 yıllarına Melikşah'ın oğlu Ebu Şınca Muhammed dönemine tarihlenmektedir.Kareye yakın asıl yapı ve bunun önündeki yatık dikdörtgen bölüm dört eyvanlı bir avlu etrafında sıralanmış mekanlardan oluşmaktadır.
Dıştan kaleyi andıran ribat ın içi adeta sarayı andıran bir zenginliğe sahiptir.Birinci bölüm daha sade fakat asıl ikinci bölüm kubbeli camii,revaklı avlusu,muhteşem arka eyvanın iki yanında dört eyvanlı küçük avluları olan özel dairelerle her çeşit konforu barındırmaktadır.
Oğuzların bir ayaklanma sırasında yapı tahrib olunca Terken Hatun549(12.yy)yılında esir durumdaken bu yapıyla birlikte Ribat-ı mahiyi de onartmıştır.büyük kitabe ile birlikte bütün değişiklik ve süslemelerde o zaman yapılmıştır.

ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ

Sivas,Kayseri,Malatya,Tokat---Danişmendiler
Hısn,Kehfa,Mardin,Harput,Diyerbakır-----Artuklular
Erzurum ve çevresi---Saltuklular
Erzincan,Kemah,ŞebinKarahisar,Divriği---Mengücekler

Anadolu Türk mimarisi ve sanatını oluşturan kaynaklar,
-Türklerin geçmişten bu güne kendilerine ait kültür ve sanatlarını taşımış olmaları
-İslam dini sanatı ve mimarisi
-Anadolu'daki yerli kültürler olmuştur.
Mimaride iki ana kültür uygulanmış;

Tek kubbeli ibadet yapıları;En bilinen örnekleri:
Akşehir Ferruhşa Mescidi
Konya Hacı Ferruh Mescidi
Konya Hacı Hasan Mescidi

Anıtsal örnekler;
Anadolu'daki ilk cami örneği olan Diyerbakır Ulucamii
Silvan Ulucamii(Osmanlı mimarisinde merkezi kubbe çözümlemesine dair,Osmanlı öncesi bir örnek.)
Konya Aleaddin Camii
Sivrihisar Ulucamii
Divriği Ulucamii ve Darül Şifası(Mengüceklerde inşaa edilmiş külliye kuruluşu açısından önemli)
Niğde Aleaddin Camii

Diyerbakır Ulucamii:
İnşaa kitabesine göre 1091-1092yıllarında Sultan Melikşah tarafından yaptırılmıştır.Anadolu'da Türkler tarafından yaptırılan ilk cami yapısıdır.Plan şeması olarak İslam mimarisinin en önemli yapılarından biri olarak kabul edilen Şah Emeviye Camii plan şemasını hatırlatmaktadır.Ancak burda Emeviye Camii nin planı mihrap önü kubbesiz olarak uygulanmıştır.
Kıble duvarına paralel üç sahın,mihrap önünde daha geniş bir sahınla dikine kesilmiştir.Harim kısmının önünde,enine dikdörtgen bir avlu yer almaktadır.
Harim;İslam ibadet yapılarında kapalı mekanın(asıl ibadet mekanı)diğer adı.

Sahın:Yine islam ibadet yapılarında sütun ve kemer dizileriyle birbirinden ayrılan paralel bölümlere denir.
İslam ibadet yapılarında enine bir kuruluş vardır.(Hristiyanlarda dar)Bunun nedeni kıble duvarına yakın ibadetin sevap olmasıdır.Allah'a giden yolun başlangıcındaki ilk kapı olarak kıble görülür.Emeviye Camiinde mihrap önü kubbesi mevcuttur.

Silvan Ulucamii:
1252-1176 yılları arasında Artuklu beyi Necmettin Alpi zamanında inşaa edilen yapının planı,yine kıble duvarına paralel uzanan sahınlardan oluşur.Mihrap önünde çapı;13,5m ye varan bir kubbe yer alır.Burada Leşkeri Bazar Ulucamii nin mihrap önü kubbesiyle İspahan Mescidi Cuması'ndaki Melikşah kubbesi fikrini birleştirilerek yeni bir senteze ulaşıldığı anlaşılmaktadır.O da daha sonraki dönemlerde Manisa Ulucamii,Edirne Üç Şerefli Camii ve Edirne Selimiye Camii gibi örneklerde daha gelişmiş formlarını göreceğimiz merkezi kubbedir.Merkezi kubbe genişliğinde önemli bir camidir.Çapta genişleme olmuştur.

Osmanlı Mimarisinde;
-Kubbe mimarisi yegane örtü elemanıdır.
-Külliya mimarisi kuruluşları önemlidir.
Külliye;Farklı fonksiyonlara sahip,birden fazla yapının oluşturduğu kompleks yapıdır.En az iki yapı gereklidir ve farklı işlevleri olmalıdır.

Huand hatun külliyesi;
Selçuklu döneminin en başarılı külliye kuruluşlarından birisi olan kompleks;cami,medrese,türbe ve harem yapılarından oluşmaktadır.
1.Keykubat'ın hanımı Makberi Hatun tarafından oğlu II Keyhüsrev zamanında tamamlanan yapı 1238 yılında inşaa edilmiştir.Tümüyle kesme taştan yapılmış külliye yapılarından cami,kıble duvarına paralel sahınlardan oluşmuş,mihrap önünde bir kubbe,aynı eksen üzrinde bulunur.Yapı ortasında ise küçük bir avlu yer almıştır.
Camiye kuzeybatı köşesinden bağlanan medrese,tek eyvanlı olup dikdörtgen planlıdır.Açık avlulu medreseler grubuna giren yapıda avlunun çevresi üç yönden revaklarla sarılmıştır.Türbe,cami ile medrese arasında yer alır.İçten ve dıştan sekizgen planlı türbenin üst örtüsü çokgen küllah biçmindedir.

Yazım yanlışlarım için şimdiden özür dileyebildim:roll:

çok teşekkürler çok güzel bir paylaşım...

silvan ulucami






huand hatun külliyesi

Resimler için teşekkürler..Bende görsel kaynak yok ne yazık ki..